La poésie d’Anna Frajlich

Biobibliographie et présentation par Alice-Catherine Carls

 

Anna Frajlich est née en 1942 à Katta Taldyk, en Kirghizie soviétique. Depuis 1970 elle vit à New York. Elle est poète, critique littéraire et conférencière, et elle enseigne les langues et littératures slaves à Columbia University (New York). Elle a publié douze recueils poétiques, dont Aby wiatr namalować [Peindre le vent] (1976), Tylko ziemia [Rien que la terre] (1979), Indian Summer [L’été indien] (1982), Który las [Quelle forêt] (1986), Between Dawn and the Wind [Entre l’aube et le vent] (1991), Ogrodem i ogrodzeniem [Le jardin et la clôture] (1993), Jeszcze w drodze [Toujours en chemin] (1994), W słońcu listopada [Au soleil de novembre] (2000), Znów szuka mnie wiatr [Le vent, à nouveau me cherche] (2001), et Łodzią jest i jest przystanią [Une barque et une station] (2013). Elle a été traduite en anglais, russe, français, roumain, ukrainien,et allemand. Longtemps interdite de publication en Pologne, ses poèmes ont paru dans de nombreuses revues et anthologies internationales. Depuis 2008, elle est Ambassadrice honoraire de la ville de Szczecin. Elle a reçu de nombreuses récompenses et prix littéraires, dont le Prix de la Fondation Kocielski en 1981 et le Prix de la Fondation Turzański en 2003. Elle est Chevalier de l’Ordre du Mérite depuis 2002.

 

La relation d’Anna Frajlich à l’espace, à la géographie, et au voyage, représente un aspect central de son oeuvre. Née au Kirghizistan en 1942 de parents galiciens, elle vécut sa petite enfance dans le dénuement total, ainsi que le rapporte l’historienne russe Olga Medvedova-Nathoo qui a retrouvé les documents soviétiques relatifs à la famille Frajlich. Sa survie tient du miracle. Puis elle grandit à Szczecin, où les autorités polonaises avaient rapatrié en 1945 les Polonais des confins. Après des études de lettres polonaises à Varsovie, elle dut quitter la Pologne lors de la campagne anti-sioniste de 1968-1969 avec son mari et son fils, qui venait de naître. Depuis, sa poésie ne cesse de poursuivre les thèmes du déracinement et du retour. Ces voyages réels et métaphoriques, voyages virtuels et dans le souvenir, ont des dimensions multiples et créent des réseaux autour desquels se tissent sa vie et sa poésie. Le voyage, c’est d’abord et surtout la conscience aiguisée de l’ici et du maintenant, et de son paradoxe de présence / absence. L’importance de l’instant vécu se relativise par l’apport du passé. Ainsi se croisent à  Torbole la lettre de Goethe du 12 septembre 1786, le vers le Virgile décrivant le lac, et le poème écrit par Anna Frajlich le 2 mai 2003. Ainsi, lors de sa visite à la salle des enfants de Yad Vashem, évoque-t-elle le souvenir de ses cousins anéantis dans la Shoah. Les disparus ont une « légéreté du non- être » poignante, ils existent dans une voix, une ombre, un écho ; cette trace en filigrane communique sa discrète présence, sa grave légéreté au moment présent et donne une dimension collective à l’expérience individuelle. Cette démarche permet à Anna Frajlich non seulement de remplir son devoir de mémoire, mais de recréer une communauté décimée par la Shoah. Communauté de lieu, de sang, et de cultures, communauté ouverte à la communion avec toutes les ethnicités, toutes les religions, et toutes les époques. Ainsi Anna Frajlich est-elle avant tout interprète au sens le plus large et le plus métaphysique. Echo d’absence, sa poésie intimiste rend l’éphémère poignant et engage le lecteur à ne négliger aucun mot, rythme, rime, ou ton, de cette poésie si fine et si légère. Ainsi le court épigramme, « Je n’ai pas le temps » nous fait-il réfléchir : « Les ours n’ont /où aller / on leur a pris forêts, taillis, ruches / les vautours tournoient sur les fumiers / les ours rôdent autour d’eux /. . . / occupée de mon fumier / je n’ai pas non plus le temps / de chercher la forêt. »

 

L’enracinement est essentiel, existentiel. Il témoigne de la vie qui reprend ses droits. L’enracinement dans les villes, notamment New York, permet de bâtir une nouvelle identité, mais il n’efface ni la nostalgie des lieux perdus, ni leur souvenir; il devient allégeance multiple. Les villes et les lieux ne sont pas limités à l’architecture des pierres, mais s’étendent à l’architecture humaine: moments partagés, vignettes, scènes quotidiennes entrevues, odeurs, saveurs et couleurs, dressent, entrelacées avec des visions du passé, un tableau vivant, chatoyant, qui permet à Anna Frajlich de se trouver malgré l’exil, de bâtir un ordre de vie nouveau dans lequel se côtoient humour et souffrance, beauté et cruauté, avec un rien de surréalisme. Ainsi New York, ville d’ancrage, ville aimée, mystique, crucifiée comme ses ponts, ville souffrante et convalescente, devient-elle la ville du départ et du retour, « barque et station» qui vogue au gré des sentiments et de la mémoire. Ainsi la Californie disparaît-elle des cartes après la mort d’une personne amie qui y habitait. Les lieux deviennent eux aussi des endroits fabuleux, des réseaux qui relient deux continents et autour desquels se dessinent les deux époques de la vie d’Anna Frajlich. Sur ces réseaux figurent les lieux et non-lieux de l’exil, le paradis perdu, l’Arcadie originelle, et les étapes d’une quête continuelle entre l’ancien et le nouveau.

 

Les poèmes présentés ci-dessous sont traduits avec la gracieuse permission de l’auteur et proviennent de plusieurs recueils : Indian Summer, Który las [Quelle forêt], Ogrodem i ogrodzeniem [Le jardin et la clôture], et surtout Łodzią jest i jest przystanią [Une barque et une station]. Ils représentent trente ans de la période créatrice d’Anna Frajlich, depuis ses débuts aux Etats-Unis, jusqu’à aujourd’hui.

 

En français, un volume est disponible aux Editions Editinter :

 

Le Vent, à nouveau me cherche (2012)

 

Site web d’Anna Frajlich : http://www.annafrajlich.com/

 

Bio-bibliografia i wprowadzenie przez Alice-Catherine Carls

Anna Frajlich urodziła się w 1942 roku w Kattatałdyk w sowieckiej Kirgizji. Od 1970 roku mieszka w Nowym Jorku. Anna Frajlich jest poetką, krytykiem literackim i prelegentką; wykłada też języki i literaturę słowiańską na Uniwersytecie Columbia (Nowy Jork). Opublikowała dwanaście zbiorów wierszy, między innymi Aby wiatr namalować (1976), Tylko ziemia (1979), Indian Summer [Babie lato] (1982), Który las (1986), Between Dawn and the Wind [Pomiędzy świtem a wiatrem] (1991), Ogrodem i ogrodzeniem (1993), Jeszcze w drodze (1994), W słońcu listopada (2000), Znów szuka mnie wiatr (2001), i Łodzią jest i jest przystanią (2013). Jej utwory zostały przetłumaczone na angielski, rosyjski, francuski, rumuński, ukraiński i niemiecki. Jej wiersze, których publikacja przez długi czas była zabroniona w Polsce, ukazały się w licznych czasopismach i międzynarodowych antologiach. Od 2008 roku Anna Frajlich jest honorowym Ambasadorem Szczecina. Otrzymała ona liczne wyróżnienia i nagrody literackie, między innymi Nagrodę Fundacji im. Kościelskich w 1981 roku i Nagrodę Fundacji Turzańskich w 2003. Od 2002 roku jest Kawalerem Orderu Zasługi.

Związek Anny Frajlich z przestrzenią, geografią, i podróżą stanowi centralny aspekt jej twórczości. Jej rodzice pochodzili z Galicji; urodzona w Kirgistanie w 1942 roku, przeżyła wczesne dzieciństwo w całkowitym ubóstwie, jak donosi rosyjska historyczka Olga Medvedeva-Nathoo, która odnalazła sowieckie dokumenty dotyczące rodziny Frajlich. Jej przeżycie graniczyło z cudem. Później Anna Frajlich wychowywała się w Szczecinie, gdzie rząd polski przesiedlił Polaków z kresów w 1945 roku. Po ukończeniu studiów polonistyki w Warszawie, wraz z mężem i nowo narodzonym synem musiała opuścić Polskę podczas kampanii antysemickiej 1968-69 roku. Od tego czasu jej poezja kontynuuje tematykę przesiedlenia i powrotu. Te podróże prawdziwe i metaforyczne, podróże wirtualne i w pamięci, są wielowymiarowe i tworzą sieci, wokół których przeplatają się jej życie i jej poezja.  Podróż to przede wszystkim zaostrzona świadomość tu i teraz, oraz jej paradoksu obecności / nieobecności. Znaczenie momentu przeżytego relatywizuje się przez udział przeszłości. I tak mijają się w Torbole list Goethego z 12-go września 1786 roku, werset Wirgiliusza opisujący jezioro, i wiersz napisany przez Annę Frajlich 2-go maja 2003 roku. I tak, podczas wizyty w sali dziecięcej Yad Vashem, przywołuje ona wspomnienia kuzynów, którzy zginęli w Holokauście. Zaginieni posiadają dotkliwą „lekkość niebytu”; istnieją w głosie, w cieniu, w echu. Ten ślad znaku wodnego komunikuje swą dyskretną obecność, swą ciążącą lekkość w chwili obecnej, i nadaje kolektywny wymiar indywidualnemu doświadczeniu.  Takie podejście pozwala Annie Frajlich nie tylko wypełnić jej obowiązek pamięci, ale też odtworzyć społeczność zdziesiątkowaną przez Holokaust. Społeczność miejsca, krwi, i kultur; społeczność otwartą na wspólnotę ze wszystkimi grupami etnicznymi, wszystkimi religiami, i wszystkimi epokami. I tak Anna Frajlich jest przede wszystkim interpretatorem, w najszerszym i najbardziej metafizycznym sensie tego słowa. Echo nieobecności, jej intymna poezja przemienia to, co efemeryczne w chwytające za serce, i angażuje czytelnika by nie zaniedbał żadnego słowa, rytmu, rymu, czy tonu, tej poezji tak delikatnej i tak lekkiej. W ten sposób krótki epigram „Nie mam czasu” nakłania nas do refleksji: „ Nie mają dokąd/ pójść niedźwiedzie/  zabrakło lasu, boru, barci / sępy nad śmietnikami krążą / do nich skradają się niedźwiedzie / … /i ja zajęta swym śmietnikiem / też nie mam czasu / szukać lasu.”

Zapuszczanie korzeni jest konieczne, egzystencjalne. Jest ono świadkiem życia, które odbiera z powrotem swoje prawa. Zapuszczanie korzeni w miastach, przede wszystkim w Nowym Jorku, pozwala zbudować nową tożsamość, ale nie wymazuje ono ani nostalgii za utraconymi miejscami, ani ich pamięci; staje się ono wieloskładnikową lojalnością. Miasta i miejsca nie są ograniczone do architektury kamieni, lecz rozciągają się do architektury ludzkiej: wspólnych momentów, winietek, migawek scen z życia codziennego, zapachów, smaków i kolorów, przeplatanych z wizjami przeszłości, obraz żywy, połyskujący, pozwalający Annie Frajlich odnaleźć się pomimo wygnania, zbudować porządek nowego życia, w którym mijają się humor i cierpienie, piękno i okrucieństwo, z odrobiną surrealizmu. I tak Nowy Jork, miasto zakotwiczenia, miasto ukochane, mistyczne, ukrzyżowane jak jego mosty, miasto cierpiące i zdrowiejące, staje się miastem odejścia i powrotu, „łodzią i przystanią”, która dryfuje na łasce uczuć i pamięci. I tak Kalifornia znika z map po śmierci przyjaciela, który tam mieszkał.  Także miejsca stają się fantastycznymi lokalizacjami, sieciami, które łączą dwa kontynenty, i wokół których rysują się dwie epoki życia Anny Frajlich. Na tych sieciach figurują miejsca i nie-miejsca wygnania, raj utracony, pierwotna Arkadia, i etapy nieustawicznego poszukiwania między starym a nowym.

Poniżej przedstawione wiersze zostały przetłumaczone za uprzejmą zgodą autorki i pochodzą z kilku zbiorów: Indian Summer, Który las, Ogrodem i ogrodzeniem, i przede wszystkim Łodzią jest i jest przystanią. Reprezentują one trzydzieści lat z okresu twórczości Anny Frajlich, od jej początków w Stanach Zjednoczonych do dnia dzisiejszego.

Zbiór w języku francuskim dostępny jest w Editions Editinter:

Le vent, à nouveau me cherche  [Znów szuka mnie wiatr] (2012)

Strona internetowa Anny Frajlich: http://www.annafrajlich.com/

Przekłan wstępu na język polski Joanna Caytas